Πανάρχαιο και μόνιμο όνειρο των ανθρώπων είναι η εξασφάλιση της αθανασίας

Oι ολυμπιόνικοι του Πινδάρου

ΔANIHΛ I. IAKΩB
Kαθηγητής Tμήματος Φιλολογίας AΠΘ


Πανάρχαιο και μόνιμο όνειρο των ανθρώπων είναι η εξασφάλιση της αθανασίας. Η εναγώνια αναζήτηση του αθάνατου νερού που απαντά σε παραμύθια και θρύλους πολλών λαών αποτελεί εύγλωττη απόδειξη αυτού του ισχυρισμού. Οι αρχαίοι Eλληνες, ωστόσο, είχαν ανακαλύψει ένα διαφορετικό τρόπο απόκτησης αυτού του πολυπόθητου αγαθού: την ποιητική εξύμνηση, αφού η βιολογική αθανασία είναι ούτως ή άλλως ανέφικτη.

Hδη στον Oμηρο οι ήρωες έχουν συνείδηση ότι θα απαθανατιστούν, αν γίνουν τραγούδι. Αυτή ακριβώς είναι η υπόσχεση που δίνει ο Πίνδαρος στους εγκωμιαζόμενους νικητές σε πανελλήνιους αγώνες. Ο πλούτος ενός νικητή είναι ατελέσφορος, αν δεν επενδυθεί σωστά, και συγκεκριμένα με την παραγγελία σύνθεσης ενός επινίκου, μιας επινίκιας εγκωμιαστικής ωδής, γιατί ο ποιητικός λόγος είναι δραστικότερος και μακροβιότερος ακόμη και από ένα μνημείο, καθώς με την ευελιξία που διαθέτει μπορεί εύκολα να ταξιδέψει από στόμα σε στόμα σε ολόκληρη την υφήλιο.
Ο μεγάλος Θηβαίος λυρικός (518 - περ. 440 π.Χ.) συνέθεσε τέσσερις ομάδες επινίκων που αντιστοιχούν σε ισάριθμους πανελλήνιους αγώνες: Ολυμπιονίκους για αγώνες στην Ολυμπία προς τιμήν του Διός, Πυθιονίκους για αγώνες στους Δελφούς προς τιμήν του Απόλλωνα, Ισθμιονίκους για αγώνες στον Ισθμό της Κορίνθου προς τιμήν του Ποσειδώνα και Νεμεονίκους για αγώνες στη Νεμέα προς τιμήν του Διός.
Συνολικά μας σώζονται 45 επίνικοι, από τους οποίους 14, περίπου το ένα τρίτο, είναι αφιερωμένοι σε ολυμπιονίκες, νικητές δηλαδή στην επισημότερη και διασημότερη πανελλήνια αθλητική εκδήλωση που διοργανωνόταν κάθε τέσσερα χρόνια (οι πρώτοι Oλυμπιακοί Aγώνες τελέστηκαν το 776 π.Χ.).

Σελίδα από τον πρώτο ολυμπιόνικο του Πινδάρου. Aφιερώνεται στον Iέρωνα, τύραννο των Συρακουσών, ο οποίος νίκησε στους Oλυμπιακούς Aγώνες στην ιπποδρομία κελήτων. Eίναι η πρώτη τυπογραφική έκδοση των επινίκων του Πινδάρου από τον ουμανιστή φιλέλληνα τυπογράφο Aλδο Mανούτιο το 1513 στη Bενετία. Δύο χρόνια αργότερα, το 1515, χρονιά θανάτου του Mανούτιου, θα ακολουθήσει δεύτερη έκδοση στη Pώμη, με επιμέλεια του λόγιου τυπογράφου Zαχαρί Kαλλιέργη. Πιο πλήρης η έκδοση της Pώμης, τη συνοδεύουν και τα Σχόλια («Oι εκδόσεις των ελληνικών βιβλίων από τον Aλδο Mανούτιο και τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία της Bενετίας», έκδ. Iδρυμα Eλληνικού Πολιτισμού, 1993).

Κάθε ωδή ήταν δομημένη είτε σε απλές στροφές με πλήρη μετρική αντιστοιχία μεταξύ τους είτε σε στροφικές τριάδες που αποτελούνταν από τη στροφή και την αντιστροφή (σε απόλυτη μετρική αντιστοιχία μεταξύ τους καθ' όλη την έκταση του ποιήματος) και την επωδό (γραμμένη σε διαφορετικά μέτρα από εκείνα του στροφικού ζεύγους, αλλά συνθεμένη στα ίδια μέτρα καθ' όλη την έκταση του ποιήματος).
Αυτή η αυστηρή μετρική πειθαρχία επέβαλλε στον ποιητή δεσμεύσεις που απαιτούσαν αξιοθαύμαστη καλλιτεχνική δεξιότητα. Ο ποιητής θα αποφάσιζε αν έπρεπε να επιχειρήσει ένα τολμηρό διασκελισμό, ώστε να προκαλέσει την προσοχή του ακροατή του, σε ποια θέση θα τοποθετούσε μια επαναλαμβανόμενη λέξη-κλειδί και πώς θα υπογράμμιζε ένα μοτίβο που είχε ιδιαίτερη βαρύτητα. Ο εκτενέστερος επίνικος του Πινδάρου είναι ο τέταρτος Πυθιόνικος, που αριθμεί 13 στροφικές τριάδες ή 299 στίχους και γράφτηκε για τον βασιλιά της Κυρήνης Αρκεσίλαο.
Περιεχόμενο
Από άποψη περιεχομένου ένας επίνικος κατά κανόνα αρχίζει με ένα εντυπωσιακό προοίμιο με συχνή επίκληση κάποιας θεότητας ή προσωποποιημένης έννοιας, αναφορά του ονόματος του νικητή και του πατέρα του, μνεία της πατρίδας του, του αθλήματος και του τόπου της νίκης, καθώς και παράθεση καταλόγου παλαιότερων νικών του τιμώμενου αθλητή ή μελών της οικογενείας του.
Το κεντρικό τμήμα του ποιήματος κατέχει συνήθως μια μυθολογική αφήγηση, ενώ η ωδή ολοκληρώνεται με προσωπικές σκέψεις του ποιητή για την τέχνη του και ευχές για μια ανώτερη διάκριση του εξυμνούμενου αθλητή σε πανελλήνιους αγώνες ακόμη μεγαλύτερου κύρους. Ας εξετάσουμε δειγματοληπτικά τον πρώτο Ολυμπιόνικο, που αφιερώνεται στον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα, νικητή σε ιπποδρομία. Η ωδή αρχίζει με μια εντυπωσιακή παραβολή των Oλυμπιακών Aγώνων με πολύτιμα στοιχεία: το νερό στη Φύση, το χρυσάφι στην κοινωνική ζωή, τον ζωοδότη ήλιο στο σύμπαν.
Οι Oλυμπιακοί Aγώνες είναι στο είδος τους το σπουδαιότερο αθλητικό γεγονός, το ίδιο ξεχωριστό όπως τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν. Ακολουθεί ο έπαινος του νικητή με υπογράμμιση της φιλόξενης διάθεσής του και αναφορά στο άθλημα, το όνομα του νικηφόρου αλόγου και τον τόπο των αγώνων. Η μνεία της Ολυμπίας προσφέρει στον ποιητή την αφορμή να μιλήσει για την Πελοπόννησο και να κάνει λόγο για τον μύθο του Πέλοπα, από τον οποίο πήρε η περιοχή το όνομά της.
Το εύλογο ερώτημα που ανακύπτει στο σημείο αυτό αφορά τη σχέση του μυθολογικού τμήματος με την υπόλοιπη ωδή. Παλαιότερα ο ποιητής είχε κατηγορηθεί για άτεχνες μυθολογικές παρεκβάσεις που διασπούν την ενότητα του ποιήματος, η κυρίαρχη όμως άποψη στη σύγχρονη έρευνα υποστηρίζει ότι είναι δυνατόν να διαπιστωθεί μια, προφανής ή λανθάνουσα, αναλογία ανάμεσα στον μύθο και στον νικητή.
Το μυθολογικό θέμα στον εν λόγω επίνικο αφορά τη νίκη του γιου του Ταντάλου, του Πέλοπα, σε αρματοδρομία, νίκη που οδήγησε στον γάμο του ήρωα με την Ιπποδάμεια, τη θυγατέρα του βασιλιά της Πίσας Οινομάου. Οι αναλογίες ανάμεσα στον νικητή και στον μύθο είναι προφανείς: η περιοχή του μύθου ταυτίζεται με την Ολυμπία, όπου νίκησε ο Ιέρων, ενώ ο λόγος στον μύθο είναι πάλι για έναν αθλητικό αγώνα, αυτή τη φορά αρματοδρομίας και όχι ιπποδρομίας. Η βοήθεια του Ποσειδώνα προς τον Πέλοπα αντιστοιχεί με τη θεϊκή εύνοια που οδήγησε τον Ιέρωνα στη νίκη.
Ο επίνικος ολοκληρώνεται με τη βεβαιότητα του ποιητή ότι θα του δοθεί η ευκαιρία να υμνήσει εκ νέου με την ξεχωριστή τέχνη του τον Ιέρωνα με αφορμή μια ανώτερη διάκριση στα Ολύμπια, τη νίκη σε αρματοδρομία.
Γλώσσα
Γλώσσα των επινίκων είναι η δωρική διάλεκτος, στην οποία καλλιεργήθηκε η χορική λυρική ποίηση, με ελάχιστα αιολικά και βοιωτικά στοιχεία. Το ύφος είναι επιβλητικό και εμπλουτισμένο με τολμηρές μεταφορές, απροσδόκητες εικόνες, εντυπωσιακά υπερβατά, νεόκοπα άπαξ επίθετα, ετυμολογικά παιχνίδια, ποικίλα ρητορικά σχήματα και έντονο εγκωμιαστικό χρώμα.
Για να το διατυπώσουμε διαφορετικά: ο επίνικος είναι η ποιητική εκδοχή ενός επιδεικτικού ρητορικού λόγου, αφού στόχος και διαρκής μέριμνα της ωδής είναι να εγκωμιαστεί με κάθε μέσο ο εξυμνούμενος νικητής. Η εκτέλεση αυτού του ποιητικού προγράμματος ήταν φυσικό να οδηγήσει σε κάποιες τυποποιήσεις και συμβάσεις, που δεν γίνονται αντιληπτές παρά μόνον αν εξεταστούν εξονυχιστικά οι επίνικοι στο σύνολό τους.

O σπουδαιότερος χορικός ποιητής της αρχαιότητας, ο Πίνδαρος, με λύρα και ένα μικρό παιδί, σε επιτύμβια στήλη των μέσων του 5ου π.X. αι., για την οποία έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι τον απεικονίζει. Aπό τους 45 συνολικά σωζόμενους επίνικους του Πινδάρου, οι 14 είναι αφιερωμένοι σε νικητές στους Oλυμπιακούς Aγώνες («Iστορία του Eλληνικού Eθνους», Eκδοτική Aθηνών).

Κάθε ωδή, ωστόσο, εξεταζόμενη αυτόνομα είναι ένας αυθύπαρκτος κόσμος λουσμένος στο εκτυφλωτικό φως του θριάμβου, όπου συμπλέκεται το ιστορικό παρόν με το μυθικό παρελθόν.
Παραγγελιοδότες των ωδών είναι άτομα που ανήκουν στην αριστοκρατική τάξη, βασιλείς και τύραννοι, αφού μερικά αγωνίσματα, όπως η αρματοδρομία ή η ιπποδρομία, απαιτούσαν υπέρογκες δαπάνες (στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η διόλου αμελητέα αμοιβή του ποιητή) που μόνο αυτή η τάξη μπορούσε να διαθέσει. Κατά τον Πίνδαρο, για την επίτευξη της νίκης χρειάζεται ο συνδυασμός τριών βασικών παραγόντων: της θεϊκής εύνοιας και βοήθειας, της κληρονομημένης αρετής (όλων δηλαδή των θετικών ιδιοτήτων της οικογενείας του νικητή) και της προσωπικής προσπάθειας, η οποία θα ενεργοποιήσει την κληρονομημένη προδιάθεση.
Το θείο φθονεί κάποτε τις μεγάλες επιτυχίες του ανθρώπου και μπορεί να προκαλέσει τη δυστυχία του. Για τον λόγο αυτόν είναι απαραίτητη η εξασφάλιση της θεϊκής ανοχής. Από την άλλη πλευρά, τίποτε στο ανθρώπινο επίπεδο δεν είναι επίκτητο ή αποτέλεσμα διδαχής, αλλά πηγάζει από τη θεόσταλτη μοίρα μιας οικογένειας, της οποίας αναπόσπαστο μέλος αποτελεί ο νικητής.
Η φυσική αυτή προίκα όμως δεν αρκεί, αλλά χρειάζεται η καταβολή επίπονης προσπάθειας για την ευόδωση του επιδιωκόμενου σκοπού. Από τη στιγμή που θα αποκτηθεί η πολυπόθητη νίκη, ο αθλητής δεν τιμά μόνο την οικογένειά του αλλά και την πατρίδα του. Η νίκη, με άλλα λόγια, μετατρέπεται σε κοινόχρηστο αγαθό και αφορμή περηφάνιας και αυτοπεποίθησης για ολόκληρη την κοινότητα. Το ατομικό επίτευγμα γίνεται κοινωνικό απόκτημα.
O κόσμος των ιδεών
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο κόσμος των ιδεών του Πινδάρου, που συχνά εκφράζεται με τη βοήθεια αξιομνημόνευτων γνωμικών. Η πρώτη προτροπή του ποιητή είναι να συνειδητοποιήσει ο άνθρωπος ότι είναι θνητός και γι' αυτό δεν πρέπει να τρέφει υπέρμετρες φιλοδοξίες, αλλά να περιορίζεται σε σχέδια πραγματοποιήσιμα και εφικτά.
Δεν πρέπει να υπερβεί μεταφορικά τις Ηράκλειες στήλες, το έσχατο γεωγραφικό σημείο τού τότε γνωστού κόσμου, ή να φτάσει στον χάλκινο ουρανό και να εξομοιωθεί με τους μακάριους θεούς. Η δυστυχία παραμονεύει σε κάθε βήμα του ανθρώπου, που δεν γνωρίζει αν η κάθε ημέρα της ζωής του θα τελειώσει ήρεμα και χωρίς ανατροπή της ευτυχίας του. Για τους θεούς πρέπει ο θνητός να λέγει θετικά πράγματα, γιατί από την ευσέβεια μόνον οφέλη μπορεί να προκύψουν.
Oσο και αν φαίνεται περίεργο, η απόλυτη ευτυχία δεν είναι ευκταία για τον άνθρωπο, γιατί ο θνητός πρέπει να διαθέτει εξαιρετική σύνεση για να τη διαχειριστεί σωστά. Ο Τάνταλος και ο Ιξίων, για παράδειγμα, έγιναν ομοτράπεζοι των ολύμπιων θεών, αλλά συμπεριφέρθηκαν αχάριστα και γι' αυτό τιμωρήθηκαν σκληρά. Από την άλλη πλευρά, διακεκριμένοι ήρωες όπως ο Κάδμος και ο Πηλέας, δεν γεύθηκαν ανέφελη ευτυχία παρά μόνον όταν εγκατέλειψαν την επίγεια ζωή και μεταφέρθηκαν στα νησιά των μακάρων. Ο πλούτος και η βασιλική εξουσία είναι τα μέγιστα αγαθά και ο κάτοχός τους πρέπει να αρκεστεί σε αυτά και να μην επιδιώξει κάτι περισσότερο, γιατί τότε θα υπερβεί τα όριά του και θα πληρώσει ακριβά για την απληστία του.
Oποιος νομίζει ότι με τις πράξεις του μπορεί να ξεφύγει το άγρυπνο μάτι του θεού απατάται οικτρά. Η θρησκευτικότητα και η ευσέβεια του Πινδάρου, που συνάγονται από τις προηγούμενες σκέψεις, επιβάλλουν την ταύτιση της ηθικής με την αισθητική. Η ποίησή του είναι θελκτική, αλλά, όπως υποστηρίζει ο ίδιος ο ποιητής, δεν αποσκοπεί στην εξαπάτηση του κοινού της ή στην τέρψη αντί παντός τιμήματος, όπως έκανε άλλοτε το ομηρικό έπος. Για τον λόγο αυτόν ο Πίνδαρος δεν διστάζει να αποκλείσει με έμφαση μυθολογικές εκδοχές που δεν τιμούν τους θεούς και να τις αντικαταστήσει με άλλες ευσεβέστερες και κοσμιότερες.
Συνοψίζουμε: γλώσσα, ύφος, στιχουργία και ιδέες απαρτίζουν ένα απαράμιλλο ποιητικό σύνολο μοναδικής αποτελεσματικότητας. Ο νικητής συμπαρατάσσεται με τον μυθικό ήρωα και απαθανατίζεται. Συγχρόνως, όμως, ο θνητός δεν πρέπει να λησμονεί ποτέ τα όρια των δυνατοτήτων του. Ο άνθρωπος οφείλει να ενστερνιστεί τη δελφική σοφία του μέτρου, αν επιθυμεί να ευτυχήσει. Η μεγαλοσύνη πρέπει εν τέλει να συμβαδίζει με την αυτογνωσία και την ανθρωπογνωσία γενικότερα.

Πηγή: Επτά Ημέρες (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ)